Wybitny antropolog Louis Lakey zachęcił młodą studentkę Jane Goodall do podjęcia terenowych badań nad szympansami w Afryce. Prace zakrojone początkowo na kilka lat, trwają do dzisiaj. Badania prowadzone są co prawda od trzydziestu lat, ale to zaledwie dwie trzecie życia szympansa. Do uzyskanych fascynujących wyników dojdą więc zapewne w przyszłości kolejne odkrycia, pozwalające lepiej poznać i zrozumieć to niezwykłe zwierzę. O ile ludzie pozwolą mu przeżyć.

Na początku XX wieku setki tysięcy szympansów żyło w 25 krajach Czarnego Lądu. Wycinanie lasów, zakaźne choroby roznoszone przez ludzi, na które zwierzęta łatwo zapadają, zredukowały znacznie ich liczebność. Jakby tego nie było dosyć, rozsiane po całym kraju ostoje leśne utrudniają przekazywanie genów, co stawia pod znakiem zapytania ich przyszłość.
Badania Instytutu Jane Goodall, powstałego w ciągu kilkudziesięcioletniej pracy naukowej w rezerwacie Gombe, leżącym w Tanzanii, pomagają ludziom zrozumieć szympansy, a co za tym idzie lepiej odczytywać ludzkie zachowania, jak również (...) dostarczają one podstawy do snucia przypuszczeń na temat człowieka prehistorycznego. Pozwalają również zrozumieć, w jaki sposób żyją (...), a także określić miejsce szympansa w przyrodzie i miejsce w niej człowieka. Autorka pisze: szympans przypomina nas najbardziej ze wszystkich żywych stworzeń (...) w zachowaniu społecznym, zdolnościach intelektualnych i emocjach. Szympansy m.in. mają jakieś wyobrażenie o sobie, posiadają świetną pamięć, potrafią planować, posiadają również zdolności przed-matematyczne. Żyją w bardzo złożonych społecznościach; mają poczucie tożsamości grupowej i potrafią prowadzić wojny w obronie swojego terytorium, ale relacje pokojowe są u nich dużo powszechniejsze od agresywnych. Ich zachowania są bliskie ludzkim pojęciom miłości, poświęcenia, współczucia. Są to cechy prowadzące zarówno do u szympansów, jak i u ludzi do zachowań altruistycznych.
Informacje o (...) życiu szympansów są również pomocne badaczom przodków człowieka. Służą one do prześledzenia zachowań praludzi w procesie hominizacji. Większość naukowców przyjmuje za pewnik wniosek o ciągłości ewolucyjnej struktury biologicznej od przedludzkiej małpy człekokształtnej do współczesnego człowieka. Prace Goodall pozwalają sformułować rewolucyjną hipotezę o ewolucyjnej ciągłości struktury umysłu.
Przepaść nie do przebycia między nami a szympansami wyznacza intelekt i mowa, dzięki którym możemy przekazywać doświadczenia z pokolenia na pokolenie, wciąż się ucząc. Czytamy: Szympansy są w stanie współczuć, przynajmniej w części rozumieć potrzeby i niedostatki swoich towarzyszy. Ale tylko ludzie są zdolni do świadomego okrucieństwa, działania z zamiarem spowodowania bólu i cierpienia. Smutna to różnica. W 1960 r., gdy Jane Goodall przybyła do Gombe, w Tanzanii żyło 10.000 szympansów. W 1990 r. było ich 2.500. Zwierzęta żyją głownie w rezerwatach gombe i Mahale Mountains oraz w kilku rezerwatach leśnych. Kłusownictwo, polowania, odłów szympansów dla celów badawczych uszczuplają i tak zmniejszającą się populację. Np. na jednego żywego szympansa, docierającego do laboratorium badawczego, przypada 10 do 20 umierających w drodze. Czytamy: dni wielkich lasów w Afryce są policzone. Jeśli same szympansy przetrwają na wolności, będą żyły w kilku izolowanych wysepkach leśnych, niechętnie pozostawionych dla nich. I dalej: naszą jedyną nadzieją jest ciąg parków narodowych lub rezerwatów, chronionych otulinami, gdzie szympansy i inne zwierzęta leśne będą mogły pędzić swoje naturalne życie w spokoju. Kiedyś to osiągniemy.
Książka J. Goodall opowiada o naszym najbliższym krewniaku, który, jak człowiek, potrafi być agresywny, opiekuńczy i współczujący. W krótkim omówieniu bardzo pobieżnie zarysowałem kilka wątków, składających się na tę fascynującą pozycję, której poznanie jest wskazane dla każdego, kto zajmuje się szeroko rozumianą ekologią.
Dużym plusem pracy Goodall jest kilkadziesiąt fotografii, zamieszczonych w tekście - ukazujących codzienne życie szympansów w Gombe.
***
W lutym '96 TVP w serii Wyprawy "National Geographic" pokazała film pt. Wsród dzikich szympansów, będący filmową dokumentacją pracy J. Goodall z trzema już pokoleniami tych małp.

Robert Drobysz